Najwyższa Izba Kontroli przypomina, że w społeczeństwach państw rozwiniętych jest coraz więcej chorób cywilizacyjnych, czyli takich, których przyczyną jest postęp współczesnej cywilizacji. Dlatego istotnym narzędziem ograniczenia negatywnych skutków tych chorób dla społeczeństwa jest profilaktyka.

NIK przeprowadziła kontrole dotyczącą realizacji profilaktyki zdrowotnej w dziedzinach gastrologii, ginekologii i kardiologii. Badaniami objęto lata 2012-2015.

Izba przypomina, że z dokumentów opracowanych w Ministerstwie Zdrowia oraz w Narodowym Funduszu Zdrowia wynika, że profilaktyka ma stanowić jedno z głównych narzędzi poprawy stanu zdrowia społeczeństwa. Tymczasem ze środków ministra zdrowia i prezesa NFZ na profilaktykę przeznaczane są niewielkie kwoty. W okresie objętym kontrolą wydatki resortu zdrowia na działania profilaktyczne z zakresu gastrologii, ginekologii i kardiologii wyniosły ok. 201 mln zł, co stanowiło niewiele ponad 1 proc. łącznych wydatków z lat 2012-2015. Z kolei udział kosztów świadczeń udzielanych w ramach profilaktycznych programów zdrowotnych, finansowanych ze środków NFZ w ogólnych kosztach świadczeń w okresie objętym kontrolą wynosił ok. 0,25 proc.

Jednocześnie NIK ustaliła, że środki na profilaktykę nie zostały właściwie rozdzielone. NFZ, kontraktując świadczenia udzielane w ramach profilaktycznych programów zdrowotnych finansowanych ze środków własnych, nie uwzględniał wartości wskaźników epidemiologicznych i wynikających z nich potrzeb zdrowotnych ludności. W konsekwencji oddziały wojewódzkie funduszu, na terenie których występował wysoki wskaźnik zachorowalności, a niski zgłaszalności, przeznaczały mniej środków na badania profilaktyczne niż oddziały o niskim wskaźniku zachorowalności i wysokiej zgłaszalności.

Dodatkowo resort zdrowia nie zapewnił równego w całym kraju dostępu do świadczeń profilaktycznych. W ramach badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrycia raka jelita grubego niektóre regiony były całkowicie pozbawione ośrodków wykonujących badania. W 2015 r. resort zdrowia zapewnił dostęp do takich świadczeń profilaktycznych zaledwie w 130 spośród 380 powiatów. Także w przypadku profilaktyki raka szyjki macicy i raka piersi występowały znaczne różnice w dostępności badań pomiędzy poszczególnymi oddziałami wojewódzkimi NFZ.

Ponadto NIK ustaliła, że skuteczność działań edukacyjno-informacyjnych była niewystarczająca. Zgłaszalność osób na badania udzielane w ramach programów profilaktycznych raka szyjki macicy, piersi i jelita grubego była - w latach objętych kontrolą - niska. Odsetek osób objętych programem przesiewowym dla raka jelita grubego wyniósł od 16 do 18 proc. uprawnionych, w programie przesiewowym dla raka szyjki macicy - od 21 do 23 proc. W programie wczesnego wykrywania raka piersi odsetek uczestniczek był wyższy i osiągnął od 42 do 44 proc. Tymczasem np. w Islandii na badania profilaktyczne zgłasza się ponad 90 proc. uprawnionych.

NIK przypomina, że programy profilaktyki zdrowotnej w wielu przypadkach mogą chorym znacznie przedłużyć życie. Stwierdzono, że w grupie osób uczestniczących w programach profilaktycznych prawdopodobieństwo przeżycia co najmniej 3 lat od rozpoznania choroby było wyższe niż u osób, którym rozpoznano nowotwór w innym trybie, zwykle po zgłoszeniu pierwszych objawów choroby. W przypadku raka piersi różnica na korzyść uczestniczek programów profilaktycznych wyniosła 19 punktów procentowych; dla raka jelita grubego było to blisko 30 punktów procentowych, a w przypadku raka szyjki macicy - 31 punktów procentowych.